به نظر می‌رسد که این اختلال ناشی از عواملی مانند عوامل ژنتیکی، اجتماعی، خانوادگی و فرزندپروری باشد. درمان اختلال سلوک در کودکان بسته به شدت این اختلال می‌تواند از طریق آموزش مدیریت والدین، روان درمانی، آموزش مدیریت خشم، درمان شناختی رفتاری (CBT) و درمان مبتنی بر جامعه باشد.
دکتر محمدرضا شالبافان - مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در گفت‌وگوی تفصیلی با ایسنا، با بیان اینکه «اختلال سلوک» برای دوران کودکی تعریف می‌شود، اظهار کرد: تعریفی که برای اختلال سلوک در سنین کودکی در نظر گرفته شده برای سنین دیگر وجود ندارد. برخی کودکان و نوجوانان، رفتارهای مکرر مخل و آسیب‌زای خلاف قانون دارند و از چارچوب‌های تعریف‌شده در خانه، مدرسه و جامعه فاصله می‌گیرند. رفتار این گروه از کودکان و نوجوانان نه تنها می‌تواند سبب آسیب‌رساندن به خود افراد شود، بلکه رفتارهای آنها به دیگران نیز آسیب می‌رساند. گاهی‌اوقات، این کودکان و نوجوانان به خشونت دست می‌زنند و رفتارهای آنها نه تنها سبب آسیب خود، اطرافیان و دیگران می‌شود، بلکه در برخی موارد ممکن است به حیوانات و طبیعت نیز آسیب وارد کنند. مجموعه چنین رفتارهایی، اختلال سلوک "Conduct disorder" نام دارد.
وضعیت شیوع اختلال سلوک
وی با بیان اینکه اختلال سلوک بسیار به چشم می‌آید، تصریح کرد: شیوع اختلال سلوک زیاد نیست؛ به نحوی که شیوع این اختلال نسبت به «بیش‌فعالی» و «اختلال یادگیری» بسیار پایین‌تر است. اگرچه شیوع «اختلال سلوک» زیاد نیست اما اختلالی بسیار آسیب‌زا است و به همین دلیل به چشم می‌آید. تشخیص و شناسایی یک فرد مبتلا به اختلال سلوک می‌تواند دردسرهایی برای مدرسه محل تحصیل وی فراهم کند.
اختلال سلوک، فراتر از الزامات سنی است
مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در پاسخ به این سوال که «آیا شرایط سنی کودکان و نوجوانان سبب بروز چنین رفتارهایی می‌شود؟» توضیح داد: اختلال سلوک، فراتر از الزاماات سنی است. این احتمال وجود دارد که بسیاری از کودکان و نوجوانان در مواجهه با برخی ارزش‌های جامعه پرسشگری یا مقابله کنند که رفتاری طبیعی است و می‌بایست با احترام با آن برخورد کرد. این در حالی است که رفتارهای اختلال سلوک فراتر از انتظارات طبیعی است که از سنین کودکی و نوجوانی داریم. بازهم تاکید می‌کنم، رفتارهای اختلال سلوک بسیار آسیب‌زا هستند.
نقش عوامل مختلف در اختلال سلوک
شالبافان با بیان اینکه اختلال سلوک می‌تواند علل مختلفی داشته باشد، گفت: عوامل ژنتیکی در اختلال سلوک نقش دارد و به نظر می‌رسد که بار ارثی در برخی خانواده‌ها داشته باشد. عوامل اجتماعی نیز در اختلال سلوک نقش دارند؛ منظور از عوامل اجتماعی این است که کودک و نوجوانان در چه محیطی رشد کرده و تربیت شده است. همچنین علل خانوادگی و فرزندپروری نیز در اختلال سلوک نقش دارند؛ منظور از علل خانوادگی و فرزندپروری این است که فرود از بدو تولد تا دوران کودکی و نوجوانی خود را چگونه سپری کرده است.
مطالعه اولیه این اختلال در ایران
مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت درباره مطالعات انجام‌شده درباره اختلالات سلوک گفت: مطالعات متعددی درباره اختلال سلوک در دنیا انجام شده و همچنین مطالعه اولیه‌ای در کشور در دسترس است. به دلیل اینکه شیوع اختلال سلوک نسبت به سایر اختلالات دیگر پایین‌تر است و همچنین افراد در محیط‌های مختلف رفتارهای گوناگونی نشان می‌دهند، مطالعه اختلال سلوک به همکاری بین‌بخشی نیاز دارد.
مواجهه متفاوت خانواده‌ها با اختلال سلوک
شالبافان با بیان اینکه مواجهه خانواده‌ها با اختلال سلوک متفاوت است، تصریح کرد: این احتمال وجود دارد که علائم اختلال سلوک، بیشتر مورد توجه اولیای مدارس یا نیروهای انتظامی قرار گیرد و این موضوع را گزارش کتند تا اینکه چنین گزارشی در سیستم بهداشتی مطرح شود. برخی خانواده‌ها به منظور گزارش رفتارها و عملکرد کودکان و نوجوانان خود به سیستم بهداشتی و درمانی مراجعه می‌کنند. این در حالی است که برخی خانواده‌ها رفتارهای آسیب‌زای اختلال سلوک فرزندان خود را انکار می‌کنند.
وی با بیان اینکه آموزش‌وپرورش برای کمک به افراد مبتلا به اختلالات سلوک به کمک خانواده‌ها نیاز دارد، افزود: برخی خانواده‌ها نسبت به درخواست‌های اولیای مدارس پاسخی نمی‌دهند و اگر به مدارس مراجعه کنند، مدرسه و سیستم آموزشی را متهم می‌کنند و رفتار فرزند خود را طبیعی می‌دانند. چنین خانواده‌هایی بر این باور هستند که فرزند آنها به مداخلات روانشناسی و رواندرمانی نیاز ندارد و چنین دیدگاه‌هایی مداخلات را دچار مشکل می‌کند.
ضرورت و اهمیت آموزش برای خانواده‌ها
مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان که اغلب خانواده‌ها درباره اختلال سلوک آموزش کافی ندیده‌اند، اظهار کرد: رسانه‌ها می‌توانند درباره اختلال سلوک، علائم و درمان آن در سطح عمومی به جامعه آموزش دهند. اگر جامعه درباره اختلال سلوک آموزش دریافت کند، به این نتیجه می‌رسد که نسبت به درمان اختلال فرزند خود اقدام کند.
اختلال سلوک درمان‌پذیر است
شالبافان با بیان اینکه اختلال سلوک جزو اختلال‌های درمان‌پذیر است، توضیح داد: درمان شناختی_رفتاری، درمان اصلی اختلال سلوک به حساب می‌آید. در گذشته، جامعه بر این باور بود که در مواجهه با یک کودک مبتلا به اختلال سلوک یا به تعبیر آن زمان که به آنها کودک خودسر گفته می‌شد، می‌بایست رفتار مشابه داشت. این در حالی است که روانشناسی بر این باور است که بنا می‌بایست به نحوی گذاشته شود که کودک رفتار خود را اصلاح کند و با عواقب طبیعی رفتارهای خودش مواجه شود.
مواجهه با اختلال سلوک می‌بایست علمی و انسانی باشد
او با بیان اینکه در یک محیط حمایت‌شده و براساس اصول انسانی و علمی می‌بایست به کودک مبتلا به اختلال سلوک کمک کرد، توضیح داد: شرایط می‌بایست به نحوی باشد که کودک رفتار خود را تغییر دهد و نگرش آنها نسبت به جامعه و دنیا تغییر کند. هرگونه تنبیه بدنی و کلامی جزو مصادیق کودک‌آزاری و بدرفتاری به حساب می‌آید و امیدوارم که توسط هیچ‌کسی رخ ندهد.
تنبیه بدنی و زبانی به بهبود شرایط کمک نمی‌کند
مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت درباره پیامدهای ناشی از تنبیه‌های فیزیکی و زبانی برای کودکان مبتلا به اختلال سلوک گفت: تنبیه بدنی و زبانی به بهبود رفتار و شرایط کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال سلوک کمک نمی‌کند، بلکه شرایط را بسیار بدتر می‌کند و ممکن است به رفتارهای تلافی‌جویانه و اقدامات بیشتر خلاف قانون منجر شود.
مراجعه به روان‌پزشک و روان‌شناس کودک و نوجوان
وی درباره درمان اختلال سلوک در کودکان توضیح داد: اگر خانواده با اختلال سلوک در فزندان خود مواجه شدند، می‌بایست به روان‌پزشک یا روان‌شناس کودک و نوجوان مراجعه کنند. اغلب موارد ممکن است که کودکان از همراهی خانواده‌های خود اجتناب کنند و والدین به تنهایی به روان‌پزشک یا روان‌شناس کودک و نوجوان مراجعه کنند. اگر کودک یا نوجوان از مراجعه به روان‌پزشک یا روان‌شناس اجتناب کرد، خانواده به تنهایی به آنها مراجعه کنند و بسته‌های آموزشی را دریافت کنند. بهتر است که خانواده‌ها به همراه کودک یا نوجوان خود به روان‌پزشک یا روان‌شناس کودک و نوجوان مراجعه کنند.
خدمات روانشناسی رایگان در مراکز جامع سلامت
شالبافان درباره ارائه خدمات درمانی اختلالات سلوک گفت: مراکز جامع سلامت در کشور نسبت به ارائه این خدمات اقدام می‌کنند. بیش از ۳هزار روان‌شناس در مراکز جامع سلامت، خدمات روانشناسی را به صورت رایگان ارائه می‌دهند. شهروندان ایرانی با توجه به منطقه جغرافیایی و محل سکونت خود می‌توانند به مراکز جامع سلامت مراجعه کرده و خدمات روانشناسی را دریافت کنند.
وی با بیان اینکه خدمات اولیه روانشناسی در مراکز جامع سلامت ارائه می‌شود، گفت: اگر مراجعه‌کنندگان به خدمات تخصصی مانند روانپزشکی، مددکاری و خدمات روانشناسی تخصصی‌تر نیاز داشته باشند به مراکز «سلامت روان و اجتماعی» (سراج) ارجاع داده می‌شوند. در حال حاضر، ۹۹ مرکز سراج در کشور به ارائه خدمات می‌پردازند و تعداد این مراکز طی ماه‌ها و سال‌های آینده گسترش می‌یابد.
بازماندگی از تحصیل؛ پدیده‌ای رایج در میان مبتلایان به اختلال سلوک
شالبافان با بیان اینکه بازماندگی از تحصیل در میان کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال سلوک بسیار شایع است، گفت: بازماندگی از تحصیل، یکی از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی برای کودکان، نوجوان و حتی خانواده‌ها به حساب می‌آید. بازماندگی از تحصیل به ویژه در شرایطی که اقدامات درمانی و حمایتی لازم برای کودکان و نوجوانان مبتلا به این اختلال ارائه نشود، بسیار شایع است.
پیامدهای ناشی از بازماندگی تحصیلی
مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت گفت: خانواده‌ها، محلات و نیروهای خدمات بهداشتی_درمانی می‌بایست هرگونه بازماندگی از تحصیل را با رویکرد محلی و مبتنی بر منطقه جغرافیایی، بسیار جدی قلمداد کنند. اگر یک کودک حتی برای چند هفته از تحصیل بازماند و این موضوع طی مدت‌زمان مورد انتظار برطرف نشود، احتمال افزایش بازماندگی از تحصیل برای او بسیار بیشتر می‌شود. دلیل افزایش بازماندگی از تحصیل این است که کودکان و نوجوانان نسبت به ایجاد و تشکیل شبکه‌های اجتماعی و دوستانه اقدام می‌کنند که در این شبکه‌ها به یکدیگر بسیار کمک می‌کنند.
وی ادامه داد: اگر یک کودک یا نوجوان بازماندگی تحصیلی را به مدت یک‌سال تجربه کند، شبکه اجتماعی و دوستانه خود را از دست می‌دهد. از دست‌دادن شبکه‌های اجتماعی، سبب کاهش انگیزه تحصیلی افراد می‌شود. بازماندگی تحصیلی، موضوعی بسیار مهم است و می‌بایست در کانون توجه قرار گیرد. در حال حاضر، نهادهایی مانند قوه‌قضاییه و وزارت کشور به موضوع بازماندگی تحصیل کودکان و نوجوانان ورود کرده‌اند که نکته‌ای بسیار مهم است.
شالبافان درباره نقش مداخلات روانی_اجتماعی بر موضوع بازماندگی تحصیلی کودکان و نوجوانان گفت: مداخلاتی که سبب می‌شود بازماندگی تحصیلی به خوبی در کشور انجام شود، مداخلات روانی_اجتماعی هستند. مددکاران، روان‌شناسان، روان‌پزشکان و همچنین نیروهای محلی می‌بایست مداخلات روانی_اجتماعی مربوط به بازماندگی از تحصیل را انجام دهند که بخش اصلی این بضاعت در اختیار وزارت بهداشت است. به طور قطع، حمایت‌های ارگان‌های دیگر می‌تواند به ارائه مداخلات روانی_اجتماعی بازماندگی تحصیلی بسیار کمک کند.
